21 października 2022, piątekMarcin Józef (Martino Giuseppe) Żebrowski – kompozytor, skrzypek, wokalista (bas) i pedagog – należy do najwybitniejszych przedstawicieli polskiej kultury muzycznej XVIII wieku. Dobitnie potwierdza to z jednej strony zachowana twórczość, a z drugiej fakt, że jego dzieła były drukowane – jako jednego z nielicznych kompozytorów staropolskich – poza granicami Rzeczypospolitej. W latach 1757 i 1758 w wydawnictwie Johanna Juliusa Hummla w Amsterdamie został opublikowany cykl sześciu sonat a Due Violini & Basso oraz Sinfonia Es. Ponadprzeciętny, na tle innych kompozytorów polskich tego okresu, talent Żebrowskiego, jak również jego niezwykle oryginalną inwencję twórczą i różnorodność uprawianych gatunków znakomicie ukazuje także niniejsza płyta monograficzna, już druga w kolekcji Narodowego Forum Muzyki we Wrocławiu poświęcona temu twórcy. (... )
Prezentowane nagranie zawiera nieszpory maryjne Żebrowskiego, które wpisano w kontekst liturgiczny poprzez wykorzystanie antyfon chorałowych zaczerpniętych z Vesperae in Visitatione B. Mariae Virginis (nieszpory na święto Nawiedzenia NMP), w wersjach zanotowanych w XVII-wiecznym Antyfonarzu rzymskim wydanym w Krakowie w 1645 roku (Antiphonarium iuxta ritum Breviarii Romani... ). Jako antyfonę do kantyku Magnificat wybrano natomiast niezwykle oryginalną melodię z liturgicznym tekstem Beatam me dicent omnes generationes, zanotowaną w manuskrypcie zawierającym dwa Andante pro processione Żebrowskiego (PL-CZ III-739) w formie dopisku po pierwszej sonacie w partii Hoboe Primo. (... )
Od strony muzycznej w nieszporach Żebrowskiego na podkreślenie zasługuje różnorodność opracowań poszczególnych psalmów, widoczna w zakresie obsady, faktury (tutti, solo-tutti, duet, aria, naprzemienne stosowanie odcinków homofonicznych i polifonicznych), struktury harmonicznej i – przede wszystkim – melodyczno-rytmicznej. Można tu dostrzec charakterystyczną dla tego twórcy ornamentalną i urozmaiconą rytmicznie linię melodyczną partii wokalnych i instrumentalnych, ze znaczną ilością ozdobników, figur triolowych, synkop czy rytmów punktowanych (także tzw. lombardzkich), kształtowaną pod wyraźnym wpływem stylu neapolitańskiego, powszechnego w ówczesnej muzyce kościelnej, odznaczającą się jednak widocznym rysem indywidualnym.
Warto również zwrócić uwagę na barokową retorykę muzyczną, wykorzystywaną przez kompozytora z dużą pomysłowością, pomimo że dąży on bardziej do wyrażania nastroju całego tekstu psalmowego niż pojedynczych słów. Żebrowski traktuje kolejne człony cyklu nieszpornego jako odrębne, w pełni samodzielne części, dla których podstawę kształtowania architektoniki stanowi forma poetycka psalmów (odcinki muzyczne pokrywają się najczęściej z kolejnymi wersami, czasem łączonymi ze sobą treściowo), z wyraźnie zaznaczoną końcową doksologią. Szczególnie wyróżnia się w tym względzie najbardziej rozbudowany, wieńczący cały cykl kantyk Magnificat, utrzymany w formie i stylu włoskiej kantaty wersetowej, z interesującymi odcinkami solowymi sopranu (Quia respexit) i basu (Deposuit). Z kolei w pełnych wokalnej wirtuozerii ariach basowych Salve Regina oraz Ave maris stella zwraca uwagę pomysłowe dialogowanie głosu solowego i partii instrumentalnych.
W ostatniej z wymienionych kompozycji na szczególne wyróżnienie zasługuje partia koncertującej trąbki w najwyższym rejestrze clarino, napisana najprawdopodobniej pod wpływem wirtuozowskich umiejętności Wincentego Pińskiego, trębacza kapeli jasnogórskiej w latach 1748–83, który otrzymywał jedną z najwyższych pensji spośród wszystkich muzyków (w pewnym okresie nawet wyższą od Żebrowskiego), co dobitnie potwierdza jego wysoką pozycję w zespole. Na koniec warto podkreślić, że wspomniane koloratury oraz partia koncertującej trąbki skalą trudności, a przede wszystkim bogactwem inwencji kompozytorskiej (głównie w zakresie urozmaicenia struktury melodyczno-rytmicznej) dorównują ogólnoeuropejskiej twórczości religijnej połowy XVIII wieku.
Remigiusz Pospiech
Lista utworów:
Marcin Józef Żebrowski (1748–1780)
Vesperae in Visitatione Beatae Mariae Virginis
1. Adagio Pro Processione Solemni in D (3:46)
2. Deus In Adiutorium (0:40)
3. Antiphona 1: Exurgens Maria (0:33)
4. Psalmus: Dixit Dominus (6:14)
5. Antiphona 1: Exurgens Maria (0:34)
6. Antiphona 2: Intravit Maria (0:28)
7. Psalmus: Laudate Pueri (2:42)
8. Antiphona 2: Intravit Maria (0:29)
9. Antiphona 3: Ut audivit (0:50)
10. Psalmus: Laetatus Sum (2:38)
11. Antiphona 3: Ut audivit (0:51)
12. Antiphona 4: Benedicta tu (0:26)
13. Psalmus: Nisi Dominus (2:44)
14. Antiphona 4: Benedicta tu (0:28)
15. Antiphona 5: Ex quo facta est (0:39)
16. Psalmus: Lauda Jerusalem (3:33)
17. Antiphona 5: Ex quo facta est (0:39)
18. Hymnus: Ave Maris Stella (7:50)
19. Antiphona ad Magnificat: Beatam me dicent (0:24)
Magnificat (8:16)
20. Magnificat anima mea (0:58)
21. Quia respexit (3:32)
22. Deposuit potentes (1:49)
23. Gloria Patri (1:59)
24. Antiphona ad Magnificat: Beatam me dicent (0:26)
25. Antiphona: Salve Regina (3:26)
26. Sequentia: Mittit Ad Virginem (5:09)
Czas całkowity (53:35)
Źródła śpiewów gregoriańskich:
Liber usualis missae et officii pro dominicis et festis cum cantu Gregoriano, Paris 1960, s. 263f: Deus in adiutorium
Antiphonarium iuxta ritum Breviarii Romani [... ], Cracoviae 1645, s. 373–375: Exurgens Maria, Intravit Maria, Ut audivit, Benedicta tu, Ex quo facta est
Dopisek na rękopisie Andante pro processione Żebrowskiego, PL-CZ III-739: Beatam me dicent
Wrocław Baroque Ensemble
Andrzej Kosendiak – dyrygent
Aldona Bartnik (21, 26), Aleksandra Turalska (10) – soprany
Daniel Elgersma (10), Piotr Olech (26)– kontratenory
Maciej Gocman (26), Florian Cramer, Vojtěch Semerád (13) – tenory
Tomáš Král (18, 22, 26), Jaromír Nosek (13, 25) – basy
Zbigniew Pilch, Mikołaj Zgółka – skrzypce
Hanna Piasna, Maria Plucińska – oboje
Fruzsina Hara, Stefan Leitner – trąbki
Přemysl Vacek – teorba
Krzysztof Karpeta – wiolonczela
Julia Karpeta – violone
Marta Niedźwiecka – pozytyw
